Choroby układu sercowo-naczyniowego mogą dotyczyć osób w każdym wieku w tym również dzieci. W tej grupie pacjentów najliczniejszą grupą schorzeń układu krążenia stanowią wady wrodzone serca. Charakteryzują się one występowaniem nieprawidłowości w budowie mięśnia sercowego, jego położeniu lub funkcjonowaniu. Aktualnie właściwie wszystkie wady serca mogą być skutecznie leczone chirurgicznie. Jednak na skuteczność zabiegów wpływa również właściwa opieka pediatryczna –  zarówno przed, jak i po operacji. U dzieci z wadami serca istnieje znaczne ryzyko rozwoju niedożywienia, co istotnie wpływa na czas rekonwalescencji oraz zwiększa częstość powikłań po zabiegu. Dlatego w niektórych przypadkach konieczne jest wprowadzenie odpowiedniej interwencji żywieniowej, dzięki czemu możliwa jest poprawa stanu ogólnego dziecka.

Niedożywienie u dzieci z chorobami serca i jego konsekwencje

Powszechnie występującym następstwem wrodzonych wad serca u dzieci jest niedożywienie i zaburzenia rozwoju. Obecnie szacuje się, że problem ten może dotyczyć nawet 50-60% pacjentów i jest szczególnie nasilony u niemowląt z wadami siniczymi. Główną konsekwencją niedożywienia jest ograniczenie procesu wzrostu oraz niedobór masy ciała. Jednak równie często stwierdza się specyficzne niedobory żywieniowe poszczególnych składników pokarmowych m.in.:

  • białka,
  • żelaza,
  • magnezu
  • czy witamin,

co skutkuje zaburzeniami funkcjonowania licznych procesów metabolicznych.

Tym samym powyższe niedobory mogą przyczyniać się do wystąpienia nieprawidłowej pracy mięśnia sercowego, dysfunkcji śródbłonka naczyniowego, zaniku mięśni szkieletowych, rozwoju insulinooporności, a także upośledzać funkcje układu odpornościowego. Biorąc to pod uwagę należy stwierdzić, że niedożywienie u pacjentów z wrodzonymi wadami serca może przyczyniać się do wzrostu śmiertelności i zwiększać częstość występowania powikłań pooperacyjnych. Ponadto może ono również wpływać na ogólny stan pacjenta oraz wydłużać czas rekonwalescencji po zabiegu kardiochirurgicznym. Dzieci niedożywione są również bardziej podatne na infekcje, gorzej znoszą chorobę, a także mogą u nich wystąpić problemy oddechowe. Dlatego też utrzymanie prawidłowego stanu odżywienia jest ważnym elementem opieki nad dzieckiem z wadą serca.

Co jest przyczyną zaburzeń odżywiania u dziecka z wadą serca?

Przyczyny zaburzeń odżywienia u dzieci z wrodzonymi wadami serca są różnorodne. Bardzo częstą mogą one być związane z występowaniem dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, co uniemożliwia przyjmowanie pokarmu w niezbędnych ilościach. Częstą przyczyną niedożywienia są trudności w karmieniu dzieci z wadą serca, co znacznie ogranicza ilości spożywanego pokarmu. Niemowlęta często męczą się i tracą oddech przy najmniejszym wysiłku, a tym samym mogą mieć trudności ze ssaniem mleka matki. Dodatkowo w przebiegu chorób układu krążenia zalecane jest ograniczenie spożycie płynów, które w przypadku niemowląt stanowią podstawę diety. U dzieci z wadą serca mogą również wystąpić zaburzenia koordynacji ssania i połykania. Ponadto w przypadku współistniejącej niewydolności serca, często stwierdza się nasilone objawy refluksu żołądkowo-przełykowego, co może również utrudniać proces karmienia. Niekiedy występują także zaburzenia wchłaniania substancji odżywczych w obrębie jelita. Mogą one wynikać z niedotlenienia błony śluzowej jelita, co prowadzi do zwiększonej utraty tłuszczy i białka. Do spadku apetytu mogą także przyczyniać się stosowane leki (np. diuretyki).

Jednak niedostateczna podaż składników pokarmowych nie jest jedyną przyczyną rozwoju niedożywienia. U dzieci z wadą serca często stwierdza się również zwiększone zapotrzebowanie energetyczne organizmu. Może ono wynikać z niewydolności krążenia, co prowadzi do wzrostu częstości akcji serca, nasilonej pracy mięśni oddechowych oraz zwiększonej aktywności układu współczulnego. Tym samym podaż energii u pacjentów z wrodzoną wadą może być o około 10-20% wyższa niż u dzieci zdrowych. Dlatego też w przypadku zaobserwowania braku przyrostu masy ciała i innych objawów niedożywienia, zaleca się wprowadzenie dedykowanych dla dzieci preparatów odżywczych, które pozwolą na uzupełnienie niedoborów żywieniowych.

Jak zapobiegać rozwojowi niedożywienia u dzieci z chorobami serca?

Generalnie pokarmem zalecanym do 6. miesiąca życia jest mleko matki. Jednak często z powodu napotykanych trudności w trakcie karmienia, niekiedy może być konieczne karmienie butelką lub sondą nosowo-żołądkową. W przypadku stwierdzenia braku przyrostu masy ciała, niezbędne jest również wprowadzenie odpowiedniej interwencji żywieniowej w postaci dodatków do mleka lub mieszanek wysokoenergetycznych. W okresie przedoperacyjnym wiąże się ona z lepszymi wynikami i stanowi istotne wsparcie w okresie rekonwalescencji.

U dzieci z wadami serca zalecana podaż energii wynosi około 110-120 kcal/kg m.c. na dobę. Dlatego często już w początkowych etapach leczenia zaleca się wprowadzenie diety wysokokalorycznej, co pozwala na uzupełnienie niedoborów żywieniowych przed zabiegiem. Najczęściej zalecane są dedykowane dla dzieci produkty odżywcze, podawane drogą doustną. Jednak w sytuacjach szczególnych wprowadza się również żywienie przez zgłębnik nosowo-żołądkowy lub gastrostomię, co pozwala na wprowadzenie wzmocnionej kalorycznie mieszaniny dostarczającej przynajmniej 120 kcal/kg m.c. na dobę.

Równie istotne jest zapewnienie odpowiedniej ilości składników odżywczych, witamin oraz minerałów po przeprowadzonym zabiegu kardiochirurgicznym. U dzieci z utrzymującym się chłonkotokiem, rekomendowana jest dieta beztłuszczowa zawierająca średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe (MCT). U pacjentów po operacji Fontana, z powodu znacznej utraty białka przez jelita, zalecana jest dieta wysokobiałkowa i niskotłuszczowa zawierająca MCT oraz witaminy rozpuszczalne w tłuszczach.

Odpowiedni stan odżywienia zmniejsza częstość powikłań po zabiegu oraz korzystnie wpływa na proces gojenia ran. Warto pamiętać również, że zaleca się wprowadzenie żywienia dojelitowego już w ciągu 24-48 godzin po zabiegu, co poprawia funkcjonowanie przewodu pokarmowego. Jednak najważniejsze, aby dieta dziecka po zabiegu była odpowiednio zbilansowana i zawierała wszystkie niezbędne składniki odżywcze, co ma szczególne znaczenie w powrocie do pełni sił po przeprowadzonym zabiegu.

Piśmiennictwo:

  1. Cherry, R, i wsp.: Żywienie niemowląt w sytuacjach szczególnych. Pediatria po dyplomie, 2009; 13, 4: 42-51.
  2. Lissauer T. i wsp.: Pediatria. Edra Urban & Partner, Wrocław 2019.
  3. Malec E. i wsp.: Dziecko z wadą serca. Poradnik dla rodziców. Zespół Wydawnictwa Medycyna Praktyczna.
  4. Medoff-Cooper, B, i wsp.: Nutrition and growth in congenital heart disease: a challenge in children. Current opinion in cardiology. 2013; 28.2: 122-129.
  5. Migdał A. i wsp.: Opieka nad dzieckiem z wrodzoną wadą serca w gabinecie pediatrycznym. Standardy Medyczne/Pediatria, 2019; T. 16: 344-349
  6. Wong, JM, i wsp.: Nutrition support for children undergoing congenital heart surgeries:
    a narrative review. World Journal for Pediatric and Congenital Heart Surgery. 2015; 6.3: 443-454.