Białaczka u dzieci – objawy, rodzaje i leczenie

Choroby nowotworowe są jednym z najpoważniejszych problemów zdrowotnych w Polsce i na świecie. Pomimo tego, że występują one znacznie rzadziej u dzieci niż u osób dorosłych, wciąż stanowią jedną z częstszych przyczyn zgonu u dzieci, co często wynika z późnego rozpoznania. Do najczęściej występujących nowotworów złośliwych w populacji dziecięcej są nowotwory układu krwiotwórczego, do których zaliczamy m.in. białaczki.

W warunkach prawidłowych główną rolą szpiku kostnego jest hematopoeza, czyli wytwarzanie i różnicowanie różnych elementów morfotycznych krwi: erytrocytów (krwinek czerwonych), leukocytów (krwinek białych) oraz trombocytów (płytek krwi). W procesie tym niezbędnym elementem są tzw. komórki macierzyste, które różnicując się i dojrzewając, nabierają stopniowo cech charakterystycznych dla danych krwinek. Kiedy są już w pełni dojrzałe, przechodzą one ze szpiku do krwi, i zaczynają krążyć w całym organizmie.

Każdego dnia powstają miliony nowych komórek, jednak niekiedy na kolejnych etapach procesu hematopoezy może dochodzić do pewnych nieprawidłowości. W wyniku zaburzeń, w obrębie komórki może dojść do jej transformacji w komórkę nowotworową. W ten sposób powstają komórki białaczkowe tzw. blastyczne. Dzielą się one w sposób niekontrolowany, znacznie szybciej niż komórki zdrowe. Po pewnym czasie niedojrzałe komórki blastyczne zaczynają wypełniać cały szpik, a tym samym hamują powstawanie innych elementów morfotycznych krwi. Komórki blastyczne mogą również przedostawać się do krwi obwodowej i gromadzić się w różnych tkankach i narządach, co dodatkowo prowadzi do upośledzenia ich funkcji.

Przyczyny rozwoju białaczek pozostają niewyjaśnione. Najczęstszymi czynnikami, które mogą być odpowiedzialne za rozwój białaczki, są choroby genetyczne (np. u pacjentów z zespołem Downa występuje zwiększone ryzyko zachorowania na ostrą białaczkę szpikową). Ponadto wykazano związek pomiędzy występowaniem białaczek a narażeniem organizmu na czynniki środowiskowe m.in.:

• promieniowanie jonizujące,
• określone substancje chemiczne,
• przebyte infekcje wirusowe np. Ebsteina-Barr ,
• niekiedy nowotwory układu krwiotwórczego mogą być również późnym powikłaniem prowadzonej chemio- czy radioterapii.

W Polsce rocznie diagnozuje się około 1100-1200 przypadków nowotworów rozpoznawanych u dzieci, wśród których białaczki stanowią około 26% wszystkich nowotworów dziecięcych. Białaczka rozwija się, gdy dochodzi do powstania nieprawidłowej komórki nowotworowej z niedojrzałych krwinek w obrębie szpiku kostnego. W zależności od rodzaju krwinki, która uległa transformacji, możemy mówić o:

• białaczce limfoblastycznej (gdy komórka nowotworu powstanie z niedojrzałych limfocytów)
• lub białaczce szpikowej (powstająca z komórek macierzystych).

Inna klasyfikacja oparta jest na przebiegu choroby i uwzględnia podział na:

• białaczki ostre i
• białaczki przewlekłe.

W przypadku białaczki ostrej komórki nowotworu mnożą się bardzo szybko, wychodząc poza szpik kostny i uszkadzając tkanki oraz narządy. Dlatego ważne jest jak najszybsze rozpoczęcie leczenia, aby opanować postęp choroby. Białaczki przewlekłe cechują się wolniejszym przebiegiem. W trakcie trwania choroby można obserwować okresy bezobjawowe, po których może nastąpić znaczne pogorszenie, a nawet przejście w białaczkę ostrą.

Najczęściej diagnozowanym typem choroby u dzieci jest ostra białaczka limfoblastyczna, którą zazwyczaj stwierdza się u dzieci młodszych (2. – 5. r. ż.). Natomiast ostre białaczki szpikowe stanowią 15 – 20% wszystkich białaczek wieku dziecięcego i są najczęstszymi białaczkami rozpoznawanymi u niemowląt, jednak niekiedy mogą one występować również u dzieci starszych.

Objawy białaczki u dzieci mogą być różne. Dlatego w przypadku gdy pojawiają się nowe dolegliwości lub przebiegające inaczej niż dotychczas, należy bacznie obserwować dziecko. Najczęściej od zaobserwowania pierwszych objawów klinicznych do rozpoznania białaczki mija długi okres – około
6 – 8 tygodni.

Niezależnie jednak od typu białaczki, ich pierwsze objawy są zbliżone. Najczęściej pojawia się:

• osłabienie,
• apatia,
• nadmierna senność,
• ból głowy.

Istotnym sygnałem powinna być też gorączka o niewyjaśnionej przyczynie. W miarę rozwoju choroby stwierdza się również objawy wynikające z niedoboru wybranych krwinek. Zmniejszona ilość erytrocytów przyczynia się rozwoju objawów typowych dla anemii tzn. zwiększoną męczliwość, apatię czy bladość skóry. W przypadku zmniejszonej liczby płytek krwi obserwuje się zaburzenia krzepnięcia, co może obawiać się występowaniem krwawień z nosa, zwiększonej skłonności do powstawania siniaków, a także tzw. wybroczyn – czerwonawych, płaskich, drobnych zmian na skórze. Ponadto gdy stwierdza się niedobór białych krwinek, dochodzi do zaburzeń funkcji układu odpornościowego, organizm staje się bardziej podatny na zakażenia, co przyczynia się do występowania nawracających infekcji tj. zapalenie gardła, ucha, płuc. W późniejszych stadiach choroby stwierdza się symptomy wynikające z nagromadzenia komórek nowotworowych w poszczególnych narządach. Najczęściej obserwuje się wzrost obwodu brzucha (w wyniku powiększenia wątroby i śledziony), powiększone węzły chłonne, kaszel, problemy z oddychaniem, bóle mięśniowo-kostne (szczególnie w obrębie nóg), niesymetryczne powiększenie migdałków czy objawy neurologiczne (bóle głowy, zaburzenia równowagi).

z rozmazem. W białaczkach poziom krwinek białych może znacznie odbiegać od normy. W przypadku wystąpienia innych zaburzeń ilościowych elementów morfotycznych krwi, takich jak anemia, czyli spadek poziomu erytrocytów czy obniżona liczba płytek krwi, należy w pierwszej kolejności wykluczyć białaczkę. Jeżeli badanie wykaże obecność nieprawidłowych komórek, dziecko zostanie skierowane niezwłocznie do dalszej diagnostyki. W kolejnym etapie ocenia się czynność nerek i wątroby, a czasami istnieją wskazania do wykonania badania RTG klatki piersiowej i USG brzucha lub szyi.

W przypadku uzasadnionego podejrzenia białaczki wykonuje się badanie szpiku kostnego tzw. mielogram. Zabieg pobrania szpiku wykonuje się w znieczuleniu ogólnym, u dzieci starszych czasami w miejscowym. Wyniki przeprowadzonych badań pozwalają dokładnie określić typ białaczki, co pozwala na wybór odpowiedniej strategii leczenia.

Terapia białaczek jest zależna od charakteru komórek nowotworowych oraz stopnia zaawansowania choroby. Głównym elementem leczenia jest chemioterapia, która polega na stosowaniu kombinacji leków cytotoksycznych, które niszczą komórki nowotworowe. Innym rodzajem leczenia, które jest stosowanie w terapii nowotworów układu krwiotwórczego jest radioterapia. Polega ona na zastosowaniu promieniowania jonizującego. W przypadku nieskuteczności powyższych metod oraz
w zaawansowanych postaciach choroby, stosuje się również przeszczepianie komórek krwiotwórczych. W tym przypadku pobiera się komórki szpiku kostnego od dawcy, a następnie podaje pacjentowi
z białaczką.

Biorąc pod uwagę różne możliwości terapeutyczne, współcześnie wyleczenie białaczki u dzieci jest możliwe. Szacuje się, że w przypadku ostrej białaczki limfoblastycznej trwale wyleczonych zostaje ponad 80% dzieci. Jednak skuteczność prowadzonego leczenia jest w dużym stopniu zależna od stopnia zaawansowania choroby w trakcie rozpoznania. Wczesna diagnostyka stanowi klucz do sukcesu w walce z białaczką.

Jednym z elementów leczenia białaczki jest stosowanie substancji o działaniu cytotoksycznym. Leczenie to uderza bezpośrednio w komórki szybko rozmnażające się. Jednak może ono oddziaływać nie tylko na komórki nowotworowe, ale również prawidłowe komórki organizmu, co przyczynia się do występowania działań niepożądanych w trakcie prowadzonej terapii. W związku z tym w trakcie leczenia onkologicznego stwierdza się typowe powikłania ze strony przewodu pokarmowego, do których zaliczamy:

• nudności i wymioty,
• zmiany smaku i powonienia,
• zaburzenia perystaltyki i składu flory jelitowej,
• uszkodzenie błony śluzowej jamy ustnej,
• bóle brzucha,
• zaparcia lub biegunki.

Ponadto częstym powikłaniem jest wypadanie włosów, a także niedobory poszczególnych grup elementów morfotycznych krwi. Powyższe objawy są zależne od rodzaju leku, dawki i schematu terapii. Warto również pamiętać, że w przypadku nasilonych i długotrwale utrzymujących się działań niepożądanych istnieje duże ryzyko rozwoju niedożywienia, co może wymagać podjęcia odpowiedniej interwencji żywieniowej. Należy jednak pamiętać, że po pewnym czasie organizm dziecka regeneruje się i wszystko wraca do normy.