Jadłowstręt psychiczny jest coraz częściej spotykanym zespołem chorobowym u młodzieży w okresie dojrzewania. Schorzenie to może prowadzić do skrajnego niedożywienia, a także licznych konsekwencji w postaci zaburzeń hormonalnych czy metabolicznych, a tym samym negatywnie wpływać na dalszy rozwój nastolatków. W leczeniu anoreksji opieka nad pacjentem powinna obejmować dietoterapię, psychoterapię oraz niekiedy farmakoterapię. W celu uzyskania odpowiedniej podaży energii niekiedy pomocne bywa wprowadzenie doustnych preparatów odżywczych, które pozwalają na zwiększenie spożycia białka i nasilenie procesów anabolicznych.

Czym jest jadłowstręt psychiczny?

Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) jest coraz częściej spotykanym zespołem chorobowym u młodzieży w okresie dojrzewania. Zaburzenie to ma podłoże psychiczne. Występuje ono znacznie częściej u dziewcząt, natomiast chłopcy stanowią jedynie 5-10% pacjentów. Zespół ten charakteryzuje się świadomym ograniczaniem ilości przyjmowanych pokarmów oraz ich kaloryczności w celu zmniejszenia masy ciała i osiągnięcia szczupłej sylwetki.

Anoreksji często towarzyszy zaburzenie postrzegania własnego ciała, jego kształtu bądź rozmiaru, co negatywnie wpływa na samoocenę. Pacjenci odczuwają również intensywny lęk przed przytyciem i nawet w przypadku gdy ich masa ciała jest skrajnie niska, nie zmieniają oni swoich nawyków żywieniowych.

Według aktualnej klasyfikacji możemy wyróżnić dwa typy jadłowstrętu psychicznego:

  • restrykcyjny,
  • objadająco-przeczyszczający.

Pacjenci z tej pierwszej grupy osiągają niską masę ciała jedynie poprzez znaczne ograniczenie podaży składników odżywczych w trakcie tzw. głodówek oraz nadmiernie obciążających ćwiczeń fizycznych. Natomiast u pacjentów z typem objadająco-przeczyszczającym stwierdza się epizody objadania oraz zachowań prowadzących do spadku masy ciała (prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających czy odwadniających). Jednak niezależnie od zdiagnozowanego typu jadłowstrętu psychicznego, schorzenie to może prowadzić do licznych konsekwencji, m.in. zaburzeń hormonalnych czy metabolicznych, a tym samym negatywnie wpływać na dalszy rozwój nastolatków.

Objawy i powikłania anoreksji u dzieci

Pacjenci z jadłowstrętem psychicznym mogą prezentować różne objawy, niekiedy zagrażające ich życiu i wymagające szybkiej interwencji medycznej. Większość objawów jest związanych z długotrwałym niedoborem kalorycznym oraz znacznym spadkiem masy ciała.

Pierwszym charakterystycznym objawem jest wychudzenie, czyli znaczny spadek BMI (Body Mass Index). Można również zaobserwować zmiany na powierzchni skóry, która staje się sucha, szorstka, a niekiedy może pojawić się charakterystyczny meszek (tzw. lanugo). Na skutek niedoboru cynku włosy stają się łamliwe, a także zaczynają wypadać. Temperatura ciała zazwyczaj jest nieco niższa. Pojawia się ograniczona tolerancja zimna.

Pacjenci często skarżą się również na dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Stwierdza się wzdęcia, zaparcia, uczucie pełnego żołądka, a objawy te pojawiają się nawet po spożyciu niewielkiej ilości pokarmu. Dodatkowo pacjenci zgłaszają nadmierną męczliwość, drażliwość, obniżenie nastroju oraz upośledzenie koncentracji. W cięższych przypadkach stwierdza się również zaburzenia o charakterze depresyjnym.

Organizm próbując się przystosować do zmniejszonej podaży pokarmów uruchamia również szereg mechanizmów adaptacyjnych. U większości pacjentów widoczne jest zwolnienie akcji serca (65-90%), szczególnie w godzinach nocnych, a także spadek ciśnienia tętniczego w trakcie zmiany pozycji ciała. Zaburzenia układu sercowo-naczyniowego mogą przyczyniać się do występowania zawrotów głowy, omdleń, a niekiedy również utraty przytomności.

W przebiegu jadłowstrętu psychicznego niekiedy dochodzi również do zaburzeń gospodarki węglowodanowej. Hipoglikemia, mimo tego, że zdarza się rzadko, może prowadzić do poważnych powikłań, m.in. objawów drgawkowych. Niedożywienie może skutkować również niedoborem czynników krzepnięcia, a co za tym idzie, zwiększać ryzyko wystąpienia krwotoków.

Do najczęstszych powikłań jadłowstrętu należy również osteopenia, czyli zmniejszenie gęstości kości. Wynika ono z ograniczonej podaży oraz upośledzonego wchłaniania wapnia w przewodzie pokarmowym. Jednymi z poważniejszych konsekwencji jadłowstrętu psychicznego są również zaburzenia hormonalne. Powszechnie występują zaburzenia miesiączkowania, wzrost poziomu hormonu stresu — kortyzolu, a także spadek poziomu hormonów tarczycy. Na szczęście badania wskazują, że zmiany te są w pełni odwracalne i stopniowo ustępują wraz z przyrostem masy ciała.

Leczenie jadłowstrętu psychicznego u dzieci i młodzieży

Biorąc pod uwagę fakt, iż anoreksja przyczynia się do występowania różnorodnych zaburzeń w obrębie organizmu, leczenie powinno być wielokierunkowe. Nie ma jednak uniwersalnej metody terapii. Prowadzone leczenie powinno być dobrane indywidualnie. Najważniejsza jest interdyscyplinarna opieka obejmująca dietoterapię, psychoterapię oraz niekiedy farmakoterapię (np. w przypadku występowania zaburzeń depresyjnych). Celem prowadzonego leczenia jest przywrócenie prawidłowych wzorców odżywiania i zmiany przekonań dotyczących masy ciała oraz jego kształtu.

Leczenie niedożywienia polega na dostarczaniu niezbędnych ilości składników pokarmowych, wody, elektrolitów i pierwiastków śladowych. Sposób stosowanego leczenia żywieniowego jest zależny od stanu fizycznego i psychicznego pacjenta. Standardową drogą podania leczenia żywieniowego jest droga doustna. Ten sposób żywienia pozwala na zachowanie prawidłowej funkcji przewodu pokarmowego, a także charakteryzuje się najmniejszym ryzykiem powikłań.

Anoreksja a dieta

Wszelkie zmiany w diecie powinny być konsultowane z pacjentem, rodziną, lekarzem prowadzącym oraz dietetykiem. Jeżeli pacjent przed rozpoczęciem leczenia głodował, najczęściej leczenie rozpoczyna się od diety płynnej. Wartość kaloryczna posiłków powinna być zwiększana stopniowo, ponieważ zbyt intensywne leczenie może powodować tzw. zespół ponownego odżywienia, prowadząc do zaburzeń rytmu serca, niewydolności oddechowej, upośledzenia funkcji nerek czy zakłócenia równowagi wodno-elektrolitowej.

Dieta powinna być lekkostrawna ze względu na zaburzenia pracy przewodu pokarmowego. Pacjenci często nie tolerują posiłków zawierających duże ilości tłuszczów. Podaż białka należy zwiększyć. W razie potrzeby składnik ten można uzupełniać przy pomocy wysokobiałkowych preparatów odżywczych (ang. ONS – Oral Nutrition Support), co pozwala na nasilenie procesów anabolicznych w organizmie.

Posiłki warto odpowiednio przyprawiać zgodnie z preferencjami pacjenta. Porcje powinny być niezbyt duże objętościowo, ponieważ w przebiegu jadłowstrętu często dochodzi do zmniejszenia pojemności żołądka, a przez to pacjenci nawet po spożyciu niewielkiej ilości pokarmu, czują się najedzeni.

Zbyt duże porcje mogą powodować również dodatkowy stres. Ważne, aby podaż energii była zwiększana stopniowo do uzyskania wartości docelowych na poziomie 2000-3000 kcal/dobę (w zależności od pacjenta), co może gwarantować przyrost masy ciała rzędu 0,2-1 kg/tydzień. W przypadku gdy nie jest to możliwe przy pomocy standardowych posiłków, pomocne bywają doustne preparaty odżywcze (ONS) które stanowią skoncentrowane źródło energii podane w niewielkiej objętości.

U pacjentów skrajnie wychudzonych oraz odmawiających przyjmowania posiłków drogą doustną, niekiedy stosuje się również żywienie drogą alternatywną:

  • enteralną (przy użyciu zgłębnika, bezpośrednio do żołądka),
  • parenteralną (podając żywienie drogą dożylną).

Planując interwencję żywieniową u pacjenta z jadłowstrętem, ważne jest, aby zaspokoić jego podstawowe potrzeby energetyczne.

Piśmiennictwo:

  1. Ciborowska H., i wsp. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 359 (2007): 465-469.
  2. Grzymisławski M, Adamski Z, Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Dietetyka kliniczna. PZWL; 2020.
  3. Guglas N., Cichy W.: Jadłowstręt psychiczny a adolescencja. Nowiny Lekarskie 76.1 (2007): 44-47.
  4. Lewitt A., Brzęczek K., Krupienicz A.: Interwencje żywieniowe w leczeniu anoreksji-wskazówki dietetyczne. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 4.3 (2008): 128-136.
  5. Nogal P. Lewiński A.: Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa). Endokrynol Pol 59 (2008): 148-155.